Zespół Aspergera to całościowe zaburzenie rozwojowe, należące do spektrum autyzmu. Od autyzmu różni go to, że dzieci z zespołem Aspergera nie wykazują opóźnień w rozwoju mowy i tych z zakresu poznawczego. Najczęściej jest diagnozowany u dzieci po trzecim roku życia. Wynika to z tego, że w pierwszych latach życia rozwój dziecka z zespołem Aspergera nie musi znacząco różnić się od jego rówieśników. Problemy mogą ujawniać się dopiero wraz z rozpoczęciem nauki w przedszkolu lub szkole.
Zespół Aspergera – kryteria diagnostyczne
- Upośledzenie umiejętności społecznych charakteryzujące się najczęściej trudnością z nawiązywaniem i podtrzymywaniem prawidłowych relacji rówieśniczych. Dzieci chętniej spędzają czas w otoczeniu dorosłych niż kolegów czy koleżanek. Zdarzają się względnie nieodpowiednie zachowania wobec innych dzieci ujawniające się poprzez oziębłe kontakty, sztywność, egocentryzm itd. Dziecko np. chce, by inni bawili się zgodnie z jego oczekiwaniami – w innym wypadku wycofuje się z zabawy.
Wyraźne są też problemy z dostosowaniem własnych zachowań społecznych do konkretnych osób, miejsc oraz sytuacji. Najczęściej skutkuje to trudnością w uczeniu się norm społecznych oraz oporem wobec zewnętrznych oddziaływań wychowawczych (np. konsekwencje, reagowanie na kary i nagrody). Słabo rozwinięta lub nieobecna jest zdolność do używania lub rozumienia mimiki twarzy, gestów, tonu głosu lub mowy ciała, np. dziecko nie zauważa, że inne dzieci nie chcą się z nim bawić, nie widzi, że ktoś jest smutny, zły itp. - Brak kontaktu wzrokowego. Dziecko z Zespołem Aspergera może nie utrzymywać z rozmówcą kontaktu wzrokowego („uciekające, błędne spojrzenie”).
- Niezgrabność ruchowa, problemy z zadaniami manualnymi. Bardzo często występuje słaba koordynacja ruchów ciała, np. dziecko ma trudność nauczyć się jeździć na rowerze, pływać itp. Dodatkowo, dziecko nie lubi zadań manualnych (rysowania, malowania, lepienia z ciastoliny).
- Obsesyjne zainteresowania. Zainteresowania te związane są najczęściej z motoryzacją, komunikacją miejską, dinozaurami, samolotami, medycyną, technologią czy astronomią. Dzieci te mają szeroką wiedzę na dany temat, np. dokładnie znają rozkład linii autobusowych. W głównej mierze rozmawiają z kolegami czy dorosłymi na tematy związane ze swoimi zainteresowaniami, często poruszają je nieadekwatnie do tematu rozmowy. Zdarza się, że lubią i bawią się z rówieśnikami, którzy mają takie same zainteresowania. W rozmowach mogą nie wykazywać zainteresowania tym, co opowiadają inni.
Jako małe dzieci mogą szybko czytać, interesować się literami, cyframi lub figurami geometrycznymi. Zainteresowania te często są nieadekwatne do wieku i utrzymują się przez dłuższy czas. - Trudność z akceptacją zmian wynika z tego, że dzieci z Zespołem Aspergera najlepiej czują się w sytuacjach znanych im czy rutynowych. Każda zmiana może budzić niepokój lub frustrację czy nawet agresywne zachowania.
Często zauważalny jest też brak umiejętności oceny stopnia ważności wykonywanych czynności oraz czasu potrzebnego na jej wykonanie, np. dziecko wybiera grę zamiast obowiązków domowych, kąpie się czy szykuje do szkoły dłużej niż inni domownicy, często samo tego nie zauważając. Zdarza się, że tak koncentruje się na jednej czynności, że nie potrafi zmienić obiektu koncentracji. Ponadto może pojawiać się silna potrzeba skończenia rozpoczętego zadania, a próba przerwania czynności wywołuje frustrację lub prośby o to, by ją koniecznie dokończyć. Dziecko często samo nie potrafi przerwać czynności, co kończy się zaniedbywaniem innych rzeczy np. nauki, higieny. - Specyficzna mowa i brak elastyczności myślenia. Pojawiają się problemy z rozumieniem mowy, sarkazmu, ironii lub rozumienia wprost metafor – prowadzi to często do obrażania się czy przekonania, że inni żartują i chcą mnie skrzywdzić.
Mowa może być nieadekwatna do wieku dziecka, np: 5-latek może mówić o swoich zainteresowaniach językiem jakby wprost z podręcznika akademickiego. Zdarza się, że dzieci z Zespołem Aspergera używają słów nieadekwatnie do kontekstu zdania. - Zaburzenia integracji sensorycznej. Objawiają się w postaci zbyt wysokiej lub niskiej wrażliwości oraz nieadekwatnej reakcji na niektóre bodźce zmysłowe jak światło, dźwięk, dotyk, temperatura otoczenia. Dziecko np. zatyka uszy przed głośnymi dźwiękami (odkurzaczem lub pralką). Ma problem z ubraniem niektórych rodzajów ubrań lub zjedzeniem jakiś potraw. Zdarza się, że może nie odczuwać bólu czy zmian temperatur.
Dziecko z Zespołem Aspergera w przedszkolu
U niektórych dzieci występują opóźnienia w rozwoju wczesnej funkcji języka, ale znikają one między 3. a 5. rokiem życia; inne nie wykazują żadnych opóźnień rozwojowych oprócz pewnych dysfunkcji motorycznych. Najczęściej pójście do przedszkola i obserwacje funkcjonowania dziecka w grupie są dla rodziców pierwszym sygnałem, że dziecko nie rozwija się tak samo, jak rówieśnicy.
Wiąże się to z tym, że dziecko w otoczeniu domowników funkcjonuje dobrze bądź też jego opiekunowie przyzwyczajeni są do jego nietypowych zachowań. Dopiero adaptacja do środowiska przedszkolnego może ujawniać trudności dziecka. Należą do nich: unikanie kontaktów z rówieśnikami i brak inicjowania z nimi spontanicznej zabawy, np. dziecko siedzi samo lub bawi się obok rówieśników; problemy z podtrzymaniem prostej rozmowy lub tendencja do powtarzania się w rozmowie; nietypowe reakcje werbalne, np. powtarzanie słów; trzymanie się sztywnych rytuałów oraz nieumiejętność akceptowania zmian; trudności w kontrolowaniu reakcji społecznych i emocjonalnych (szczególnie gniewu, agresji lub nadmiernego niepokoju); ruchliwość czy zatracanie się i skupianie uwagi na poszczególnych obiektach lub przedmiotach; brak chęci uczestnictwa w zajęciach w grupie, występów przedszkolnych, malowania czy rysowania.
Zauważalne są szczególnie dobre zdolności pamięciowe, włącznie z rozpoznawaniem cyfr i liter oraz zapamiętywaniem różnych faktów.
Młodsze dziecko szkolne z Zespołem Aspergera
Często zdarza się, że dziecko z ZA nie jest oceniane ani diagnozowane aż do czasu pójścia do szkoły. W niektórych przypadkach występują wcześniej problemy z zachowaniem, takie jak: ruchliwość, deficyty uwagi, agresja lub napady złości czy niedojrzałość społeczna. Mimo to dzieci te trafiają do szkół masowych z dużymi klasami. Często początkowo wyniki w nauce dziecka są dość dobre – dziecko dobrze czyta i potrafi wykonywać proste operacje matematyczne. Słabiej rozwinięta jest natomiast umiejętność pisania czy kolorowania. Nauczyciele często podkreślają fakt, że dziecko obsesyjnie interesuje się jednym tematem, przerywa wypowiedzi innych czy dyskutuje, co może utrudniać pracę w grupie. W szkole jeszcze bardziej ujawnia się problem z zawieraniem nowych przyjaźni z rówieśnikami.
Nastolatek z Zespołem Aspergera
W szkole średniej dalej najczęstszymi problemami nastolatka z Zespołem Aspergera są trudności społeczno-emocjonalne.
Zdarza się, że w wyniku trudności w rozumieniu relacji i sytuacji społecznych osoby ze spektrum są odrzucane czy wyśmiewane przez grupę rówieśniczą. W wyniku tego mogą pojawić się zachowania agresywne, konflikty, objawy depresyjne czy zaburzenia lękowe.
Jeśli nastolatek nie wykazuje problemów w nauce, to jego wyniki mogą być dobre, szczególnie w dziedzinach, w których wykazuje duże zainteresowanie. Nie rzadko pojawiają się problemy z koncentracją uwagi, organizowaniem swojego czasu oraz konflikty z autorytetami narzucającymi zasady. Nastolatki z ZA potrafią nawiązać przyjaźnie z rówieśnikami, którzy podzielają ich zainteresowania. Na tym etapie mogą się one zmienić na zainteresowania związane z fantastyką, matematyką czy komputerami.
Dziewczyny z Zespołem Aspergera
Dużo rzadziej diagnozowany i rozpoznawany jest Zespół Aspergera u dziewczynek niż u chłopców. Wynika to z tego, że dziewczyny nie wykazują pełnych objawów w obrazie przebiegu funkcjonowania społecznego. Badania wskazują, że przyczyną trudności diagnozowania ZA u dziewczyn jest u nich wysoki wskaźnik socjalizacji płciowej ukierunkowanej na rozwój umiejętności społecznych oraz strategie asymilacyjne, co maskuje objawy typowe dla tych dzieci. Nieliczne badania potwierdzają specyficznie dziewczęce przejawy ZA takie, jak: tworzenie wyobrażeniowych światów i wymyślonych przyjaciół, brak zainteresowania stereotypowo dziewczęcymi zabawkami, pogarszanie się relacji społecznych wraz z dorastaniem czy wysoki poziom lęku i wrażliwości społecznej. Mają one większą umiejętność dostosowania się do norm i zasad społecznych, mimo że często nie rozumieją po co i w jakim celu zachowują się bądź coś robią w określony sposób. Znacznie rzadziej niż u chłopców pojawiają się u nich ograniczone, powtarzające się schematy zachowań i obsesyjne zainteresowania. Często zainteresowania dziewczyn kwiatkami czy zwierzętami są społecznie uznawane za mniej nietypowe niż te chłopięce w przebiegu Zespołu Aspergera, jak rozkłady jazdy pociągów czy tablice rejestracyjne samochodów. W procesie terapeutycznym często dochodzi do błędnej diagnozy.
Podsumowanie
Im szybciej rozpoczęte zostaną oddziaływania terapeutyczne, tym większe szanse na dobre funkcjonowanie dziecka w przyszłości w sferze społeczno-emocjonalnej.
Przy całościowych zaburzeniach rozwoju skuteczna jest terapia poznawczo-behawioralna, trening umiejętności społecznych (TUS), jak i terapia integracji sensorycznej.
W przypadku występowania zaburzeń współistniejących, jak np. depresja czy zaburzenia lękowe, zaleca się w początkowej fazie indywidualną terapię. W innych przypadkach zaleca się oddziaływania grupowe w celu nabycia umiejętności społecznych, które można łączyć z terapią indywidualną.
Ważnym elementem jest ponadto psychoedukacja rodziców oraz rodzeństwa na temat Zespołu Aspergera – wpływa to na lepsze rozumienie funkcjonowania dziecka.
Zespół Aspergera często współwystępuje z innymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak: ADHD, depresja, zaburzenia lękowe, OCD czy zaburzenia zachowania. Zdecydowanie częściej występuje u chłopców niż dziewczynek.
Karolina Wierzbicka
link do profilu w Pracowni Psychoterapii Healio